مادها و هخامنشیان

امپراتورى ایران به دست مادها بنیان‌گذارى شد و هخامنشى‌‌ها آن را به اوج شکوهش رساندند. گستره‌ى آن امپراتورى بیش‌تر سرزمین‌هاى خاورمیانه را شامل مى‌شد و از ساحل غربى دریایى مدیترانه تا مرزهاى هندوستان را در بر مى‌گرفت.

مادها و هخامنشى‌ها از آریایى‌ها بودند که نیاکانشان از سرزمین‌هاى سرد شمال به ایران سرازیر شدند و در غرب و جنوب غرب فلات ایران ساکن شدند. آنان بخش مهمى از اندیشه‌هاى فرهنگى، نظامى و سیاسى خود را از ساکنان بومى ایران و تمدن‌هایى که پیرامون رودهاى دجله و فرات تشکیل شده بود، گرفتند و با پرورش آن‌چه از دیگران گرفته بودند، یکى از درخشان‌ترین تمدن‌هاى عصر خود را به پایه‌گذارى کردند. .....

ده هزار سال تمدن

اقوام بومى ایران نخستین کسانى بودند که گندم و جو را شناختند، ابزار کشاورزى سنگى و مفرغى ساختند و جانوران را اهلى کردند. نخستین آثار سفالى در محل شهر باستانى سِیَلک، نزدیک کاشان، و بهترین ظرف هاى لعابى و سرامیک از تپه حصار دامغان به دست آمده است. نخستین ابزار ریسندگى و بافندگى در غار کمربند، نزدیک بهشهر، یافت شده است که به 7 هزار سال پیش از میلاد مسیح بازمى‌گردد. این یافته‌ها و شواهد دیگر، به خوبى نشان مى‌دهند که ایران بیش از ده هزار سال پیشینه‌ى تمدن دارد.

ورود آریایى‌ها

آریایى‌ها حدود 5 هزار سال پیش در منطقه اوراسیا، نزدیک کوه‌هاى اورال بین آسیا و اروپا، زندگى مى‌کردند و به علت سرد شدن هوا و طولانى بودن تاریکى شب مجبور شدند به مناطق گرم‌تر مهاجرت کنند. حدود 3 هزار سال پیش، دسته‌اى از آنان به اروپا، دسته‌اى به هندوستان و دسته‌اى به فلات ایران مهاجرت کرد. دسته اخیر از طریق خوارزم و قفقاز به سرزمینى وارد شدند که ابتدا ایریانا، سپس آریانا و اِران و سرانجام ایران نام گرفت.

سه قوم بزرگ

وقتى آریایى‌ها به فلات ایران وارد شدند، به سه شعبه تقسیم شدند. پارس‌ها در جنوب ایران و استان کنونى فارس و بخشى از ایلام ساکن شدند؛ هخامنشى‌ها و ساسانیان از این گروه بودند. مادها در غرب ایران به ویزه دامنه‌هاى الوند مستقر شدن و بعدها امپراتورى ماد را به وجود آوردند. پارت‌ها نیز به خراسان بزرگ وارد شدند؛ اشکانیان از این گروه بودند. بخشى از پارت‌ها به نام سکاها بین دریاى خزر و دریاچه آرال ساکن شدند و بعدها مزاحمت‌هایى براى هخامنشى‌ها به وجود آوردند. مهاجمان آریایى که از تمدن بهره‌ى اندکى برده بودند، فرهنگ بومى ایران را کسب کردند و در مقابل جنگ آورى و دلاورى را به بومیان ایران آموختند.

دین آریایى‌ها

آریایى‌ها چون از سرزمین‌هاى سرد با شب هاى طولانى به ایران مهاجرت کرده بودند، به خورشید(مهر یا میترا) و هرچه که نورانى بود، احترام مى‌گذاشتند. احترام به آتش نیز به خاطر گرمى بخشى و روشنى آن بود. مدتى پس از استقرار آریایى‌ها در ایران، پیامبرى به نام زرتشت از میان آنان برخاست و ایرانیان به اهورامزدا، به معناى داناى بزرگ، معتقد شدند که در واقع خداوند یکتا بود. البته، آنان به فرشتگانى مانند آناهیتا( ناهید که فرشته‌ى آب بود و نیز مهر، میترا که فرشته‌ى خورشید بود)احترام مى‌گذاشتند. دین زرتشت در زمان مادها و هخامنشى‌ها شکوفا شد و پیروان زیادى پیدا کرد.

نخستین امپراتورى

مادها نخستین امپراتورى ایران را به وجود آوردند و بیش از 150 سال بر نواحى غرب ایران از همدان تا آذربایجان و بخش هایى از بین النهرین حکومت کردند. آمادانا مرکز حکومت مادها بود که چندى بعد به هگمتانه، به معنى محل تجمع، مشهور شد. هگمتانه یادآور گرد هم‌آیى بزرگ مادها براى انتخاب دیااُکو به عنوان نخستین پادشاه ماد است. دیااُکو، که خود را داور مى‌نامید، در سال 706 پیش از میلاد قبیله‌هاى ماد را علیه آشوریان متحد کرد و کوشید بر سلطه‌ى آنان بر مادها خاتمه دهد. این آرزو در حکومت هوَخشََتَرِه، فرزند دیااُکو، به حقیقت پیوست. مادها در سال 612 پیش از میلاد شهر نینوا، پایتخت آشور، را به کمک بابِلى ها تسخیر کردند و به سال‌ها ویرانگرى و ستم بیش از اندازه آشوریان خاتمه دادند.

کوروش بزرگ

کوروش فرزند کمبوجیه از قوم پارس و ماندانا، دختر آزیدِهاگ پادشاه ماد، بود که بر اثر فشار بیش از اندازه مادها بر قوم پارس، به جنگ پدربزرگش رفت، او را شکست داد، هگمتانه را گرفت و سلسله‌ى هخامنشى را در سال 550 پیش از میلاد بنیان نهاد. چندى بعد، کِرِزوس، پادشاه لیدى، به تحریک یونانى‌ها بر ضد کوروش قیام کرد. از این رو، کوروش به آسیاى صغیر لشکر کشید و سارد، پایتخت لیدى، را گرفت. پادشاه هخامنشى در سال 538 پیش از میلاد، بابل را فتح کرد و همه‌ى اسیران و بردگان را آزاد کرد و فرمان داد هیچ خانه‌اى ویران نشود، مال هیچ‌فردى چپاول نشود و همه آزاد باشند.

امپراتورى جهانى

داریوش اول، داریوش بزرگ، کارهاى مهمى براى گسترش امپراتورى هخامنشى انجام داد. احداث راه شاهى و ایجاد چاپارخانه ارتباط ایالت‌ها (ساتراپ‌ها) را آسان کرد و ضرب سکه استاندارد و قانون‌هاى عادلانه براى دریافت مالیات باعث رونق تجارت شد. داریوش بازرسانى داشت که به ساتراپ‌ها فرستاده مى‌شدند و به کار نیروهاى دولتى نظارت مى‌کردند. به علاوه، او مجموعه قوانینى وضع کرده بود که تا اندازه‌اى از قانون‌هاى مشهور حمورابى اقتباس شده بود. داریوش بزرگ به کمک فینیقى‌ها ارتش ایران را به کشتى‌هاى جنگى تجهیز کرد و براى نخستین بار ارتباط بین دریاى سرخ و مدیترانه را از راه نیل برقرار کرد. در زمان او وسعت قلمرو ایران به بالاترین حد خود رسید.

پایان هخامنشیان

 در زمان داریوش برخوردهایى بین ایرانى‌ها و یونانى‌ها رخ داد. داریوش در جنگ اول کارى از پیش نبرد، در جنگ دوم ، نبرد مارتُن، شکست خورد و جنگ سوم را به علت شورشى در مصر نیمه کاره رها کرد. پس از او خشایارشاه توانست با تلاش بیش از دو میلیون مرد جنگى آتن را در نبرد ترومپِل فتح کند. اما داریوش سوم نتوانست در برابر هجوم لشکریان اسکندر مقاومت کند و در اثر خیانت یکى از سردارانش کشته شد و تخت جمشید در 331 پیش از میلاد به دست اسکندر افتاد و آن را به آتش کشید.

دستاوردهاى تمدن هخامنشى

تمدنى که هخامنشى‌ها به وجود آوردند، دستاوردهاى مهمى براى ایرانیان و ملت‌هاى دیگر داشت. در این‌جا به چند نمونه از آن‌ها اشاره مى‌کنیم. درباره‌ى این تمدن و دستاوردهاى آن در مقاله‌هاى تکمیلى بیش‌تر خواهید خواند.

نخستین پیمان‌نامه‌ى حقوق بشر

در سال 1878 میلادى استوانه‌اى از گل پخته از خرابه‌هاى بابل به دست آمد که فرمان‌هاى کوروش بزرگ درباره آزادى اسیران و آزار نرساندن به مردمان شهرهاى فتح شده به خط و زبان بابلى روى آن نوشته شده بود. این استوانه به عنوان نخستین اعلامیه‌ى حقوق بشر در موزه بریتانیا، در انگلستان، نگهدارى مى‌شود.

قدیمى‌ترین فرش جهان

باستان شناسان شوروى سابق هنگام حفارى زیر یخ‌هاى منطقه پازیریک در مرز مغولستان ، فرشى به طول دو متر و عرض یک متر و نیم کشف کردند که نقش هاى مرسوم در کتیبه هاى هخامنشى در آن دیده مى شود. این فرش را ، که نشان‌دهنده پیشرفت هنر و فن نساجى و فرش بافى در دوران هخامنشى است، سکاها از ایران غارت کرده و به جنوب روسیه برده بودند.

نخستین پست جهان

به دستور داریوش بزرگ جاده معروف به جاده‌ى شاهى براى آسان کردن ارتباط بیت 25 ایالت امپراتورى بزرگ هخامنشى بین شوش و سارد احداث شد. این جاده ،که شرق و غرب امپراتورى را به هم پیوند مى زد، 2500 کیلومتر طول و 111 ایستگاه(چاپارخانه) داشت. در هر ایستگاه چابک سواران ماهر بر گرده‌ى اسب‌ها‌ى تندرو در انتظار رسیدن پیک شاهى بودند تا بى‌درنگ پیام را بگیرند و به چاپارخانه بعدى برسانند. به نوشته هرودوت، مورخ یونانى، چاپارها این مسیر را طى ده روز مى‌پیمودند.

چکیده معمارى جهان

ساختمان تخت جمشید به دستور داریوش بزرگ آغاز شد و پادشاهان بعدى هر کدام قسمتى به آن افزودند. در ساختمان این بنا از کار بى‌مزد بردگان استفاده نشد. مزد کارگران و مهندسانى که از سراسر جهان براى ساختن این بنا دعوت شده بودند، در لوح‌هاى کشف شده از تخت جمشید نوشته شده است. این بنا نشانه عظمت و پیشرفت فنى و هنرى هخامنشیان است.

مختصر و مفید

•   مادها اسب هاى زیبا و خوش اندامى پرورش مى‌دادند و به یونانى ها مى‌فروختند. یونجه، که خوراک اسب و جانوران اهلى دیگر بود، در زمان داریوش بزرگ از ایران به اروپا برده شد.

•  به اسب در زبان عربى فَرَس گفته مى شود که به معنای" از فارس آمده" است و مشخص مى‌کند اسب مشهور عربى، ریشه‌ى ایرانى دارد.

•  مادها باغ هاى باصفایى در اطراف دره الوند ایجاد کرده بودند که به زبان پارسى باستان به آنها پر دیس مى‌گفتند. این وازه به زبان یونانى راه یافت و به صورت پارادایز درآمد که به معناى بهشت است.

• ارابه هاى مرگبار هخامنشى در محل محور چرخ خود دو تیغه داس مانند داشتند که هنگام جولان دادن ارابه‌رانان در میدان کارزار، پیکر سربازان دشمن را قطعه قطعه مى‌کردند.

• بانکدارى مهم ترین نوآورى اقتصادى ایرانیان بود. بانکدارى به صورت صندوق امانات و دادن وام آغاز شد و به تدریج به پشتوانه طرح‌هاى بزرگى مانند حفر قنات‌هاى طولانى تبدیل شد.

• هلو از طریق ایران به روم و از آن جا به سراسر اروپا برده شد. در فرهنگ انگلیسى وازه Pech به عنوان هلو آمده است که از وازه‌ى Persia به معناى فارس گرفته شده است.

• در بیشتر نوشته هایى که از دوران هخامنشى برجاى مانده است، ایرانیان از دو صفت دروغگویى و قرض کردن منع شده اند. ایرانیان دروغ را بدترین گناه مى دانستند و به این جهت از قرض گرفتن واهمه داشتند که مبادا به خاطر بدهکارى دروغ بگویند.

• آریوبرزَن سردار شجاع ایرانى و سربازان دلیرش در محل بند فارس، در کوه‌‌کیلویه، به پیشواز سپاهیان اسکندر رفتند و تا آخرین قطره خون با آنان جنگیدند و در راه میهن جان باختند.

مهم ترین رویدادهاى ایران باستان

 حدود 1000-1100 پیش از میلاد، چادرنشینان آریایى، نیاکان مادها و پارسیان، به سوى ایران سرازیر شدند.

 حدود 885 پیش از میلاد، آشوریان به سرعت بر بیشتر خاور نزدیک مسلط شدند.

625 پیش از میلاد، هوخشتره بر تخت ما د جلوس کرد و به ساماندهى ارتش مشغول شد.

612 پیش از میلاد، مادها به کمک بابلى ها پایتخت آشور را فتح کردند.

599 پیش از میلاد، کوروش دوم، کوروش کبیر، به دنیا آمد.

558 پیش از میلاد، کوروش کبیر پادشاه پارس شد.

550 پیش از میلاد، کوروش بر امپراتورى ماد مسلط شد.

546 پیش از میلاد، کوروش پایتخت لیدى، سارد، را فتح کرد.

539 پیش از میلاد، ارتش کوروش بابل را تسخیر کرد.

525 پیش از میلاد، کمبوجیه دوم، فرزند کوروش، مصر را جزو قلمرو ایران کرد.

522 پیش از میلاد، فردى ادعا مى‌کند پسر کوچک کوروش است، پسرى که پیش‌تر کمبوجیه او را کشته بود. به زودى کمبوجیه با وضع مشکوک کشته مى‌شود. پس از مدتى، نجیب‌زادگان ایرانى، غاصب را به قتل مى‌رسانند و داریوش را به پادشاهى بر مى‌گزینند.

512 پیش از میلاد، داریوش از تنگه بُسفُر عبور کرد و به اروپا وارد شد.

490 پیش از میلاد، سپاه ایران در دشت ماراتون از آتنى ها شکست خورد.

480 پیش از میلاد، خشایارشاه بر تنگه داردانل پل زد و آتن را فتح کرد.

334 پیش از میلاد، اسکندر از تنگه داردانل عبور مى کند و به ایران یورش مى‌برد