تاریخچه
برآورد می شود که این دریا 30 میلیون ساله باشد؛ و پیرامون 5.5 میلیون سال پیش، از زمین فراگرفته شد. از یافته های غار هاتو در نزدیکی بهشهر مازندران (در جنوب دریای کاسپین) پنداشته می شود که زیست انسانی در این ناحیه به 75.000 سال پیش برمی گردد.
نام های گوناگون و گستره کاربرد آنها
در میان یونانیان اقیانوس هیرکانی نامیده می شد. که امروزه به کار نمی رود.
در پارس باستان و نیز ایران امروزی دریای مازندران شناخته می شود. در اسنادی که در مؤسسات معتبر روسیه است آمده که نخستین بار در سده نوزدهم، «نوجین زیس» آن را برای روس ها ثبت نموده و یادآور شده که ایرانیان سده هاست که آن را، دریای تبرستان می خواندند ولی چون واژه مازندران میان بومیان تبرستان جایگزین گشته، اکنون آن را دریای مازندران می نامند (منبع: سفرنامه ملنگوف روسی)، همچنین در میان دانشمندان اسلامی دریای مازندران بروی نقشه ها ثبت می گشته (منبع: دایرة المعارف فارسی استاد مصاحب)، گذشته از آن نام دریای تبرستان به دلیل مجاورت دولت تبرستان به آن بوده است، از سویی، هیرکانیا که در منابع یونانی و لاتین (Hyrcania Maro) آمده (منبع: هرودوت)، و نام های جرجان، ساری، خراسان، گیلان که زمانی بروی این دریا بوده است، همگی به مناطقی از تبرستان باستانی (که مازندران امروزی بجامانده آن است) برمی گردد. (منبع: مازندران و استرآباد، نوشته علی یوسفی نیا).
در کشورهای ترکی زبان بعنوان دریای خزر شناخته می شود. خزر نام قومی زردپوست (منبع: فرهنگ فارسی عمید) است که در بین شمال باختری دریای کاسپین و دریای سیاه سکونت داشتند و به دین یهودیت گرویده بودند. رواج امروزی دریای خزر به طور کلی به زمان اشغالگری روس ها در دوره قاجاریه و کوتاه سازی دست ایرانیان از این دریا برمی گردد (منبع: کتابخانه دیجیتالی دید)
در منابع عربی باستان از این دریا با عنوان دریای قزوین نام برده است. نام قزوین عربی شده نام باستانی کاسپیَن می باشد. این نام امروزه از سوی کشورهای عربی به شکل بحر القزوین استفاده می شود.
اما «دریای کاسپین» که در سطح جهان پذیرفته شده است و عمومیت جهانی دارد. کاسپین خود از نام قوم سفید پوست کاسی (احتمالاً از اقوام مهاجری که از آسیای میانه آمدند) گرفته شده است که بر کرانه های باختری تا جنوب باختری این دریاچه ساکن بوده اند و می باشند و نام های کاشان و قزوین از همین نام برگرفته شده است.
کاس‌ها (کاسی ها)، مادر اقوام کنونی ساکن در حاشیه جنوبی دریای کاسپین هستند. کاسپین، نامی صددرصد ایرانی است و از سه بخش کاس+پی+ین تشکیل شده است. پی در گیلکی به معنی جلگه و دشت بوده و «ین» در گیلکی یکی از علائم جمع می‌باشد. کاسپین در کل به معنی کاس‌های ساکن در جلگه معنی می‌دهد. کاسپین، نام جهانی و باستانی دریای کاسپین است.
همچنین از نام های این دریاچه می توان از آبسکون، تبرستان، و ساری نام برد که امروزه به کار نمی روند.
ویژگی ها
ژرفای آن از شمال به جنوب افزایش می‌یابد. میانگین ژرفای این دریاچه در ناحیه شمالی کم‌تر از ۱۰ متر، در بخش میانی بین ۱۸۰ تا ۷۸۸ متر و در بخش جنوبی که آب‌های کناره ایران را تشکیل می‌دهد به ۹۶۰ تا ۱۰۰۰ متر می‌رسد. تا ژرفای ۱۰۲۵ متری نیز در ناحیه جنوبی این دریاچه گزارش شده است. جهت جریان آب این دریاچه از سمت شمال باختری به جنوب خاوری است. همین جهت جریان و ژرفای زیاد آب در کرانه‌های ایران که باعث کندی حرکت جریان می‌شود منجر به تجمع انواع آلودگی‌های این دریاچه در سواحل ایران به میزانی بیش از کرانه‌های دیگر کشورها می‌شود. این دریا، محیط زیست گرانبهاترین ماهی‌های دنیا است. در بخش جنوبی دریای مازندران و رودخانه‌هایی که به آن می‌ریزند یعنی سواحل مربوط به ایران، ۷۸ گونه و زیرگونه ماهی یافت می‌شود. دریای مازندران یکی از بی‌همتاترین بوم‌شناخت‌های آبی جهان بوده که محیطی مناسب برای زندگی و رشد مرغوب‌ترین ماهی‌های خاویاری جهان است. ۹۰ درصد صید ماهیان خاویاری مختص به این دریا است.
منابع:
